Co zrobić, by urodzić zdrowe dziecko?

Troska o dziecko powinna rozpoczynać się jeszcze przed ciążą. Większość kobiet zgłasza się do lekarza ginekologa około szóstego-ósmego tygodnia ciąży, wówczas jest już zbyt późno na wiele działań prewencyjnych.

1. Problemy w ciąży coraz częstsze
2. Dieta i odżywianie w ciąży
3. Kwas foliowy w okresie ciąży
4. Ciąża a mikroelementy: wapń, jod, cynk
5. Choroby przewlekłe a ciąża
6. Leki a ciąża
7. Szczepienia w ciąży
8. Alkohol w ciąży
9. Palenie papierosów w ciąży
10. Środki odurzające w ciąży
11. Inne używki
12. Promieniowanie rentgenowskie w ciąży

Kobiety, u których zachodzi prawdopodobieństwo, że mogą być w ciąży (a dotyczy to praktycznie wszystkich kobiet w okresie rozrodczym) powinny unikać ryzykownych zachowań w drugiej połowie cyklu. Zaliczamy do nich w szczególności badania lub terapię z użyciem promieni rentgenowskich, kontakt z lekami i substancjami o działaniu uszkadzającym płód, narażenie na infekcje wirusowe (różyczka, cytomegalia). Kobiety powinny także unikać forsownych wysiłków, dźwigania dużych ciężarów, długiego przebywania w saunie lub w solarium. Właściwe postępowanie, czasem w  tak prostych sprawach jak dieta, zapewnia dziecku lepsze warunki rozwoju, zwiększając szansę na prawidłowy przebieg ciąży i urodzenie zdrowego dziecka.

Problemy w ciąży coraz częstsze

W krajach wysoko rozwiniętych, także w Polsce, rośnie liczba poronień samoistnych, porodów przedwczesnych oraz liczba niemowląt z wadami wrodzonymi, upośledzającymi lub uniemożliwiającymi samodzielny byt. Szacuje się, że około 1,5% dzieci w  Polsce rodzi się z wadami wrodzonymi, pojedynczymi lub zespołem wad współistniejących. Najczęstsze są wady układu nerwowego (m.in. rozszczepy kręgosłupa).

U podłoża chorób genetycznych leżą różne czynniki teratogenne, działające na płód w różnych fazach jego rozwoju. Przyjmuje się że około 10% wszystkich wad wrodzonych u ludzi wywołują czynniki środowiskowe, za 10% odpowiadają wady genetyczne, a  pozostałe 80% jest spowodowane współdziałaniem tych czynników.

Niewielki mamy więc wpływ na zapobieganie powstawaniu wad wrodzonych. Do czynników środowiskowych, które w pewnym stopniu można starać się wyeliminować należą niedobory witamin i minerałów, leki, zakażenia wirusowe, alkohol, papierosy i promieniowanie rentgenowskie.

Dieta i odżywianie w ciąży

O właściwy sposób odżywiania należy zadbać jeszcze przed poczęciem dziecka. Otyłość sprzyja powikłaniom ciąży, jest również czynnikiem ułatwiającym wystąpienie tzw. cukrzycy ciężarnych. Z kolei niedowaga wiąże się z ryzykiem urodzenia dziecka z niską wagą urodzeniową, co nie pozostaje bez wpływu na jego dalszy rozwój. Przed zajściem w ciążę należy więc zadbać o prawidłową masę ciała. Planując ciążę dobrze jest wprowadzać zdrowe nawyki jedzeniowe. Należy do nich ograniczenie ilości słodyczy, unikanie obfitych posiłków, spożywanie większej ilości warzyw, owoców i błonnika. Prawidłowo odżywiająca się kobieta nie powinna mieć problemu z niedoborami witaminowymi. Suplementację witaminową zaleca się w zasadzie jedynie kobietom z niedoborami witamin np. z powodu zaburzeń wchłaniania. Stosując preparaty witaminowe należy zachować umiar, ponieważ nadmiar witamin jest groźny dla rozwijającego się organizmu. Dotyczy to przede wszystkim witamin rozpuszczalnych w  tłuszczach, czyli A, D, E, K.

Kwas foliowy w okresie ciąży

Szczególną rolę w okresie ciąży pełni kwas foliowy. Kwas foliowy należy do grupy witamin B, bierze udział w wielu ważnych dla organizmu człowieka procesach metabolicznych, takich jak synteza DNA i aminokwasów niezbędnych w procesie mielinizacji włókien nerwowych. Niedobór kwasu foliowego, a także witaminy B12 upośledza produkcję mieliny, co może powodować zakłócenia w procesie zamykania się cewy nerwowej. Zaburzenia te polegają na nieprawidłowym formowaniu kręgosłupa i czaszki zarodka jako osłony dla rdzenia kręgowego i  mózgu, na skutek czego tkanka nerwowa pozostaje odsłonięta albo na całej długości zarodka albo na niewielkim obszarze.

Kolejnym następstwem niedoboru kwasu foliowego są zaburzenia procesów fizjologicznych w komórkach intensywnie rozwijających się. W świetle badań pewne powikłania ciąży: poronienia nawykowe, przedwczesne odklejenie łożyska, stan przedrzucawkowy, niska waga urodzeniowa i przedwczesny poród mają związek z niedoborem kwasu foliowego.

Do wad powstających na skutek niedoboru kwasu foliowego należą: rozszczep kręgosłupa, przepuklina oponowa i oponowo-rdzeniowa, wodogłowie, brak mózgowia, małogłowie, a także wady serca i rozszczep podniebienia.

Najliczniejszą grupę wad stanowią przepukliny oponowo-rdzeniowe odcinka lędźwiowego kręgosłupa. W Polsce na 1000 żywych płodów 2-3 dzieci ma wady układu nerwowego, a umieralność z powodu tych wad sięga 0,89% na 1000 żywo urodzonych. Najwięcej dzieci z  wadami cewy nerwowej rodzi się w regionach: białostockim, bielsko-podlaskim, łomżyńskim i  siedleckim.

Według licznych badań suplementacja kwasu foliowego może w 70% zapobiec wystąpieniu wad cewy nerwowej u potomstwa. Dawka profilaktyczna kwasu foliowego wynosi 0,4 mg; u kobiet, w których rodzinie występowały wady układu nerwowego wzrasta do 4 mg, a u kobiet przyjmujących leki przeciwpadaczkowe wynosi 1 mg. Na rynku dostępne są preparaty zawierające odpowiednie ilości kwasu foliowego.

Przyjmowanie kwasu foliowego trzeba rozpocząć co najmniej jeden miesiąc przed poczęciem i  kontynuować w trakcie pierwszego trymestru ciąży. Większość ciąż jest nieplanowana, więc wszystkie kobiety w wieku rozrodczym powinny przyjmować kwas foliowy.

Kwas foliowy można dostarczać do organizmu w  diecie, bogate w kwas foliowy są brukselka, brokuły, rośliny strączkowe, kiełki pszenicy, mąka i jej przetwory oraz wątroba.

Ciąża a mikroelementy: wapń, jod, cynk

Podobnie jak z witaminami, w przypadku mikroelementów zrównoważona dieta powinna zapewnić przyszłej matce ich wystarczającą ilość. Niedobór wapnia może objawiać się skurczami mięśni i  doprowadzić do porodu przedwczesnego. Z kolei brak jodu grozi niedoczynnością tarczycy. Niedobór cynku upośledza prawidłową czynność narządów rozrodczych kobiety, grożąc poronieniem lub przedłużającym się porodem oraz prawdopodobnie zwiększa ryzyko powstania wad wrodzonych układu nerwowego i mięśniowego. Aby zapobiec niedoborom tych mikroelementów już przed poczęciem należy spożywać odpowiednie ilości mleka i jego przetworów, stosować jodowaną sól kuchenną oraz unikać słodyczy (jedzenie słodyczy sprzyja utracie cynku).

Choroby przewlekłe a ciąża

Choroba przewlekła może stanowić zagrożenie dla rozwijającej się ciąży. Kobieta cierpiąca na jakiekolwiek schorzenie powinna rozważnie zaplanować ciążę, wybierając wspólnie z lekarzem prowadzącym moment, gdy choroba jest optymalnie kontrolowana.

W czasie ciąży nie należy odstawiać samodzielnie leków stosowanych z powodu chorób przewlekłych, a o sposobie modyfikacji leczenia takich chorób jak padaczka, cukrzyca, astma oskrzelowa i inne może decydować tylko specjalista.

Zaplanowana ciąża, a następnie profesjonalna opieka położnicza w ścisłej współpracy z lekarzem leczącym konkretną chorobę przewlekłą pozwala kobiecie urodzić zdrowe dziecko.

Leki a ciąża

W czasie ciąży wszystkie leki należy stosować tylko w razie konieczności, ponieważ tylko o niewielu z nich można powiedzieć, iż z całą pewnością nie działają szkodliwie na rozwijający się płód. Leki podawane matce zawsze wywierają działanie na rozwijające się dziecko, ponieważ są tylko częściowo metabolizowane w łożysku (co również może upośledzać przemiany związków fizjologicznych), a produkty ich rozpadu są często bardzo toksyczne dla płodu. Szkodliwość leków jest różna w poszczególnych trymestrach ciąży. Najbardziej niebezpiecznym okresem jest 3-8 tydzień ciąży, czyli okres embriogenezy, kiedy zachodzi różnicowanie i rozwój wszystkich narządów. W drugim i trzecim trymestrze ciąży kształtuje się układ nerwowy i płciowy, więc leki stosowane przez matkę w tym okresie mogą powodować upośledzenie umysłowe i wady budowy narządów rozrodczych.

Decyzja o przyjęciu leku w ciąży powinna być poprzedzona konsultacją z lekarzem, a przynajmniej przeczytaniem ulotki dołączonej do leku, ponieważ nawet mieszanki ziół mogą niekorzystnie wpłynąć na zdrowie nienarodzonego potomka. Z drugiej strony, jeżeli choroba niesie za sobą ryzyko uszkodzenia płodu - nie należy się wahać przed przyjęciem zapisanego przez lekarza środka, gdyż np. gorączka na początku ciąży jest o  wiele bardziej niebezpieczna niż zażycie paracetamolu.

Najczęściej przyjmowanymi lekami przez kobiety w trakcie ciąży są leki przeciwbólowe, przeciwzapalne, antybiotyki i leki uspokajające.
Wiele kontrowersji budzi stosowanie w okresie ciąży leków przeciwbólowych i przeciwzapalnych. Niesterydowe leki przeciwzapalne hamują syntezę prostaglandyn, co może prowadzić do przedwczesnego zamknięcia przewodu tętniczego, co skutkuje powstaniem wad zastawek serca oraz może wywołać nadciśnienie płucne u noworodka; a także opóźnić poród. Z tego względu leki z tej grupy są przeciwwskazane w końcowym trymestrze ciąży. Kwas acetylosalicylowy upośledzając czynność płytek krwi, zażywany w tym okresie może powodować wystąpienie krwawienia śródczaszkowego u noworodka, zwłaszcza podczas urazowego porodu. Jako lek przeciwgorączkowy i przeciwbólowy w okresie ciąży stosunkowo bezpieczny jest paracetamol, ale stosowany przewlekle może uszkadzać nerki płodu.

Kolejną grupą farmaceutyków stosowanych przez kobiety ciężarne są antybiotyki i chemioterapeutyki. Za najbezpieczniejsze w zwalczaniu infekcji w trakcie ciąży uważane są antybiotyki z grupy penicylin, cefalosporyny i makrolidy. Sulfonamidy podane pod koniec ciąży mogą być przyczyną żółtaczki u noworodka, gdyż wpływają na metabolizm bilirubiny.

Leki uspokajające są przyjmowane przez ciężarne z powodu uzależnienia lub ze wskazań lekarskich. Pochodne benzodiazepiny stosowane w pierwszym trymestrze ciąży mogą mieć działanie teratogenne (opisywano przypadki rozszczepu wargi i podniebienia), stosowane długotrwale przed porodem mogą wywołać objawy uzależnienia u noworodka.

Szczepienia w ciąży

Zakażenie wirusowe w czasie ciąży może mieć groźne następstwa, zwłaszcza jeżeli dojdzie do niego w czasie pierwszych trzech miesięcy trwania ciąży. Trudno jednak w okresie ciąży całkowicie uniknąć kontaktu z osobami chorymi. Zaleca się unikanie przebywania w dużych skupiskach ludzkich, czasami jednak jest to niemożliwe. Niektórych z potencjalnie niebezpiecznych zakażeń, można jednak uniknąć przez odpowiednio wczesne zastosowanie szczepień ochronnych.

Do najbardziej polecanych zaliczamy szczepienie przeciwko różyczce (od kilku lat szczepienie obowiązkowe w 13 roku życia) i wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Pamiętać jednak należy, że w przypadku szczepienia z wykorzystaniem żywych wirusów (szczepionka przeciwko różyczce), nie wolno zajść w ciążę przez trzy miesiące po szczepieniu. W przeciwnym razie grozi to poważnymi konsekwencjami dla płodu. Zdania na temat szczepienia przeciwko wirusom grypy są podzielone. Wydaje się jednak, że dorosłe osoby zdrowe nie wymagają szczepień ochronnych.

Alkohol w ciąży

Żadna ilość alkoholu spożywana przez kobietę w ciąży nie jest bezpieczna dla jej dziecka. Alkohol spożywany w trakcie ciąży powoduje wystąpienie kilku jednostek chorobowych:

• Alkoholowy Zespół Płodowy (FAS) - to specyficzne nieprawidłowości w postaci malformacji twarzy, opóźnienia wzrostu oraz różnego stopnia zaburzeń funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Zmiany te są efektem bezpośredniego, teratogennego działania alkoholu na płód, który powoduje między innymi jego niedotlenienie, niedobory hormonalne oraz hamuje rozmnażanie i różnicowanie się komórek płodowych.
• Poalkoholowy Efekt Płodowy (FAE) - niespecyficzne zaburzenia rozwoju i zachowania. Nie zauważamy natomiast u dziecka symptomów w jego wyglądzie zewnętrznym.
• Poalkoholowy Defekt Urodzeniowy (ARBD) - wady serca, zaburzenia zmysłu wzroku i słuchu, anomalie stawów itp.
• Poalkoholowe Zaburzenia Rozwoju Układu Nerwowego (ARND) - zaburzenia uwagi oraz zaburzenia zachowania.

Najczęściej występującym zespołem chorobowym jest zespół FAS, który cechuje się występowaniem charakterystycznych rysów twarzy (zmarszczka kącika oka, małe, szeroko rozstawione oczy, płaska środkowa część twarzoczaszki, wygładzona rynienka podnosowa, cienka górna warga, małożuchwie). Cechy te mogą być widoczne zaraz po urodzeniu lub w okresie dorastania. Dzieci z FAS mają niską wagę urodzeniową i z trudem przybywają na wadze. Obwód głowy może być mniejszy niż normalnie. Większość dzieci z FAS ma opóźnienia rozwojowe i inteligencję niższą od przeciętnej. Konsekwencjami FAS są wady stawów i kończyn (między innymi deformacja małych stawów rąk, niepełna rotacja w stawie łokciowym, podłużne fałdy na skórze dłoni), zaburzenia neurologiczne oraz obniżenie sprawności intelektualnej i zaburzenia zachowania.

Na wystąpienie u dziecka Alkoholowego Zespołu Płodowego ma wpływ wiele czynników:

• częstotliwość spożywania alkoholu,
• ilość alkoholu spożytego przez kobietę w trakcie ciąży,
• stadium rozwoju płodu w momencie narażenia na wpływ alkoholu,
• faza ciąży, w trakcie której kobieta spożywa najwięcej alkoholu,
• stan odżywienia kobiety w ciąży,
• przyjmowanie przez kobietę w ciąży innego rodzaju środków psychoaktywnych,
• czynniki genetyczne,
• ogólny stan zdrowia kobiety w  ciąży.

Palenie papierosów w ciąży

Substancje zawarte w dymie papierosowym obniżają płodność oraz sprzyjają występowaniu wad wrodzonych poprzez uszkodzenie materiału genetycznego zawartego w komórkach rozrodczych.

Palenie papierosów w ciąży powoduje opóźnienia rozwoju zarodka, zwiększa ryzyko poronienia, ciąży pozamacicznej i przedwczesnego porodu, jest również przyczyną niskiej masy urodzeniowej dziecka. Ponadto u dzieci palaczek częściej występują zaburzenia oddychania po porodzie. Udowodniono także, że zespół nagłej śmierci noworodka, tzw. śmierć łóżeczkowa, częściej dotyczy dzieci, których matki są palaczkami. Częściej występują u nich zahamowania rozwoju intelektualnego i fizycznego oraz trudności adaptacyjne. Najnowsze badania wykazały, że palenie w ciąży może zwiększać predyspozycje potomstwa do rozwoju niektórych nowotworów.

Należy pamiętać także, że kobieta w ciąży powinna unikać zadymionych pomieszczeń. Bierne palenie, jest także bardzo szkodliwe dla zdrowia dziecka.

Środki odurzające w ciąży

Przyjmowanie narkotyków wpływa niszcząco na rozwijające się dziecko. Pogarszają one czynność łożyska i tym samym ograniczają dopływ krwi do dziecka. Narkotyki mogą wywoływać zaburzenia rozwojowe, są przyczyną porodów przedwczesnych i niskiej masy urodzeniowej. Po urodzeniu u dzieci matek zażywających narkotyki występują zaburzenia oddychania, drgawki, zespół odstawienny.

Inne używki

W ciąży zaleca się ograniczenie picia kawy, coca-coli i mocnej herbaty. Kofeina zawarta przedostaje się do układu krążenia dziecka, a jej nadmiar może powodować poronienia oraz zaburzenia czynności serca u noworodka, a nawet drgawki.

Promieniowanie rentgenowskie w ciąży

W czasie ciąży nie powinny być wykonywane badania wymagające użycia promieniowania rentgenowskiego ze względu na ryzyko uszkodzenia m.in. centralnego układu nerwowego płodu. Stopień szkodliwości prześwietlenia w czasie ciąży uzależniony jest od wielkości zastosowanej dawki promieniowania, okolicy ciała poddanemu badaniu oraz od okresu ciąży, w którym zostało ono wykonane. Promienie rentgenowskie są szczególnie niebezpieczne, gdy badanie wykonywane jest w pierwszych tygodniach trwania ciąży, czyli w czasie formowania się zarodka i  wykształcania płodu.

W niektórych przypadkach, gdy istnieje bezwzględna konieczność wykonania zdjęcia rentgenowskiego na brzuch kobiety nakładany jest specjalny ołowiany fartuch ochronny, zabezpieczający płód przed promieniowaniem. Warto nosić przy sobie kartę ciąży. We wczesnym okresie ciąży, w przypadku utraty świadomości (np. w wypadku drogowym) będzie ona informacją o przeciwwskazaniu do wykonania zdjęć rentgenowskich.