Szkorbut – przyczyny, objawy i zapobieganie

Szkorbut – choć kojarzy się głównie z osadzonymi w odległej historii opowieściami o przygodach marynarzy – stanowi nadal istniejące schorzenie. Gnilec, czyli inaczej właśnie szkorbut, to wielonarządowa choroba związana z niedoborem lub zupełnym brakiem w organizmie kwasu askorbinowego. Warto wiedzieć, w jaki sposób można jej uniknąć, a także co zrobić w przypadku zdiagnozowania szkorbutu. 

Szkorbut, inaczej zwany gnilcem, a także chorobą żeglarzy, jest spowodowany niedoborem kwasu askorbinowego, czyli witaminy C. Mimo że dla wielu wydaje się on tylko historyczną ciekawostką, okazuje się, że szkorbut może powrócić. Już dzisiaj dieta mieszkańców wielkich aglomeracji miejskich obfituje w przetworzone dania gotowe, których spożywanie może prowadzić do awitaminozy. Inne poważne schorzenia związane z niedoborem witamin to m.in. krzywica, czyli zjawisko rozmiękania kości u dzieci spowodowane niewystarczającą podażą witaminy D oraz kurza ślepota związana z awitaminozą witaminy A.

Szkorbut – czym się objawia?

Szkorbut jest chorobą wielonarządową, której przyczyną jest niedobór witaminy C. Występuje u osób, które nie spożywały kwasu askorbinowego przez około 70 dni. Zaburzenia w szczególności dotyczą tkanki łącznej, a typowe objawy to:

• krwawienie i rozpulchnienie dziąseł,
• nieprawidłowa ruchomość zębów prowadząca do ich wypadania,
• charakterystyczny dla szkorbutu obraz zapalenia języka z wybroczynami,
• obrzęki,
• zwiększona skłonność do siniaczenia się,
• petechiae, czyli krwawe wybroczyny na skórze i błonach śluzowych,
• anemia i osłabienie,
• przedłużające się gojenie ran,
• osłabienie odporności,
• bóle mięśni, stawów i kości, niekiedy złamania patologiczne,
• niedobór żelaza.

Z kolei u dzieci niedobór witaminy C to choroba Moeller-Barlowa. Jako że kwas askorbinowy jest niezbędny do syntezy prawidłowego kolagenu, a w fazie wzrostu dochodzi do intensywnego wbudowywania kolagenu w struktury organizmu, niedobór witaminy C może prowadzić do trwałych zniekształceń kośćca.

Co wywołuje szkorbut?

Witaminy często pełnią funkcję kofaktorów reakcji biochemicznych, co oznacza, że ich niedobór może wpływać na bardzo wiele procesów zachodzących w organizmie. Witamina C jest niezbędna do produkcji białka strukturalnego, jakim jest kolagen, ponieważ w jej obecności zachodzą procesy hydroksylacji proliny i lizyny. Dołączenie grup hydroksylowych do aminokwasów umożliwia tworzenie wewnątrzcząsteczkowych wiązań wodorowych odpowiedzialnych za sztywność kolagenu.

W następstwie niedoboru kwasu askorbinowego dochodzi do osłabienia włókien kolagenowych co wiąże się ze zwiększoną kruchością naczyń krwionośnych, nieprawidłowym rozwojem kości i zaburzeniem gojenia się ran.

Szkorbut nie jest chorobą zaraźliwą, a jej jedyną przyczyną jest niedobór witaminy C. Może być on wywołany niewystarczającą podażą kwasu askorbinowego, jak również zaburzeniem wchłaniania tej witaminy m.in. u palaczy, w przewlekłych chorobach jelit i z powodu przyjmowania aspiryny.

Jak zapobiegać szkorbutowi?

Najprostszym sposobem zapobiegania szkorbutowi jest stosowanie zdrowej, zbilansowanej diety obfitującej w surowe warzywa i owoce oraz kiszonki.

Należy zwrócić uwagę, że nie wszystkie warzywa i owoce są porównywalnie zasobne w kwas askorbinowy – przykładowo ziemniaki zawierają go tylko kilka miligramów w stu gramach. Zdecydowanie powinno się unikać jedzenia wysoce przetworzonego, które z racji poddawania wielokrotnej obróbce termicznej sprzyja niedoborom witaminowym.

Jak leczyć szkorbut?

Szkorbut leczy się przyczynowo poprzez uzupełnienie niedoborów witaminy C. Pomimo że najcenniejsze są witaminy pochodzące z naturalnych źródeł, czyli surowych owoców i warzyw, w momencie pojawienia się objawów gnilca konieczna jest suplementacja kwasu askorbinowego w formie tabletek. Początkowa dawka witaminy C to 2 x 100-200 miligramów na dzień przez kilka dni, następnie się ją obniża. W skrajnych przypadkach niedoboru można zastosować dożylną formę suplementacji.

Ryzyko przedawkowania witaminy C praktycznie nie występuje, ponieważ jest ona rozpuszczalna w wodzie i nie dochodzi do jej akumulacji w tkankach organizmu. Nadmiar dziennego spożycia jest wydalany z moczem, a towarzysząca temu zjawisku intensywnie żółta barwa moczu nie powinna wzbudzać niepokoju.

Dlaczego szkorbut był powszechny wśród żeglarzy?

Szkorbut był chorobą bardzo powszechną wśród żeglarzy ze względu na ich dietę. Spędzając wiele miesięcy na morzu, nie mieli oni dostępu do świeżych warzyw i owoców, czyli jedynych znanych w tamtych czasach źródeł witaminy C. Z tego, wydawać by się mogło błahego, powodu tysiące marynarzy straciło życie.

Dopiero w XVIII wieku, dzięki odkryciu fermentacji mlekowej przez Louisa Pasteura, kapitan i badacz James Cook uchronił swoich marynarzy przed szkorbutem. Uczynił to dołączając do listy prowiantu okrętowego beczki z kiszoną kapustą, która słynie z wysokiej zawartości witaminy C i długotrwałej zdatności do spożycia.

Szkorbut – o co zapytać lekarza podczas wizyty?

Podczas rutynowej wizyty u lekarza rodzinnego warto zapytać, czy nasza dieta jest pełnowartościowa, czy występują wskazania do suplementacji witamin. W Polsce zaleca się przyjmowanie 2000 IU (jednostek standardowych) witaminy D dziennie, a u osób otyłych i w podeszłym wieku dawka powinna zostać podwojona. Zalecenie to jest związane z niewielką ilością intensywnie słonecznych dni w naszej szerokości geograficznej.

Kobiety planujące ciążę powinny ponadto suplementować witaminę B9 (kwas foliowy), a wegetarianie witaminę B12, która występuje głównie w mięsie. Poza tym nie ma wskazań do rutynowego przyjmowania witamin, w tym kwasu askorbinowego, u osób zdrowych. Lekarz powinien zalecić szeroką suplementację witamin i minerałów u pacjentów z zaburzeniami wchłaniania spowodowanymi m.in. chorobami żołądka i jelit oraz niedoborem enzymów trawiennych.